Czy wdowa musi płacić podatek?
Klasyczna sytuacja – małżonkowie po ślubie kupują wspólnie mieszkanie, nabywając np. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. W małżeństwie obowiązuje ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej. Po latach jeden z małżonków umiera, drugi zaś nabywa spadek po zmarłym, najczęściej wspólnie z dziećmi. Aby nie ponosić dodatkowych kosztów związanych z utrzymaniem mieszkania, spadkobiercy podejmują decyzję o jego sprzedaży. W przypadku dokonania transakcji przed upływem 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło spadkobranie, konieczne jest uiszczenie podatku dochodowego. W takiej sytuacji rodzi się pytanie: czy małżonek (wdowa lub wdowiec) musi płacić podatek dochodowy od nabytego udziału, skoro tak naprawdę mieszkanie zostało zakupione do majątku wspólnego wiele lat wcześniej?
Organy podatkowe uważają zazwyczaj, że tak – małżonek ma obowiązek uiszczenia podatku. Nie jest to jednak interpretacja prawidłowa. Majątek wspólny małżonków jest bowiem tzw. współwłasnością łączną i nie można wyróżnić w niej udziałów. Każdemu z małżonków przysługuje niejako pełne prawo do całego majątku i nie można zatem przyjmować, że w chwili śmierci współmałżonka drugi małżonek po raz kolejny nabywa składnik majątku (np. mieszkanie), który nabył już wcześniej. Z tego względu termin pięcioletni, wskazany powyżej, winien być liczony od daty pierwszego nabycia majątku. Taki pogląd podzielają sądy administracyjne w całym kraju, również Naczelny Sąd Administracyjny. W praktyce oznacza to, że wdowa/wdowiec nie musi czekać pięciu lat, aby sprzedać mieszkanie bez obowiązku płacenia podatku.
W przypadkach, w których organ podatkowy stwierdza istnienie obowiązku podatkowego, stosowana jest niedopuszczalna rozszerzająca wykładania przepisów art. 10 ust. 8 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Wskazywane powyżej okoliczności nie powinny być interpretowane in dubio pro fisco, tym bardziej, że dotyczą sytuacji losowej, niezwiązanej z działaniami podatnika (śmierci współmałżonka). Organy podatkowe pomijają zazwyczaj cały kontekst sprawy i niesłusznie nie zwracają uwagi na okoliczności dotyczące nabycia własności nieruchomości czy prawa do lokalu.
Problem ten dostrzegł również Rzecznik Praw Obywatelskich, który w piśmie z dnia 12 kwietnia 2014 r. skierowanym do Ministra Finansów wskazał, że „Rzecznik Praw Obywatelskich z niepokojem stwierdza, że stanowisko obecnie prezentowane przez organy podatkowe może być krzywdzące dla specyficznej kategorii podatników. W większości przypadków problem dotyczy bowiem osób starszych, które po śmierci współmałżonka niejednokrotnie decydują się na zbycie nieruchomości m.in. w drodze umowy dożywocia z powodów finansowych oraz zdrowotnych, nie zdając sobie sprawy z negatywnych konsekwencji podatkowych (…). Jednocześnie w ocenie Rzecznika praktyka stosowana przez organy podatkowe stoi w sprzeczności z poglądami wyrażonymi w orzecznictwie sądów administracyjnych (tak np. przywołany wyrok NSA z dnia 8 grudnia 2011 r., sygn. akt II FSK 1101/10, a także wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 26 stycznia 2012 r., sygn. akt I Sa/Wr 1474/11). Rzecznik ma na uwadze, iż powołane wyroki dotyczą konkretnych spraw podatników i tylko w tych sprawach rozstrzygnięcia w nich zawarte są wiążące. Niemniej jednak stwierdza, iż organy podatkowe powinny respektować stanowisko, w szczególności NSA, który uznał za błędną wykładnię prawa prowadzącą do opodatkowania osób starszych dokonujących zbycia nieruchomości przed upływem 5-letniego okresu licząc od końca roku kalendarzowego, w którym zmarł współmałżonek”
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie wskazywał, iż „nie ma możliwości określenia, w jakiej części nastąpiło nabycie nieruchomości, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 8 u.p.d.o.f. przez małżonków nabywających razem tę nieruchomość a pozostających w majątkowej wspólności małżeńskie. Nie jest też możliwe nabycie w określonym udziale nieruchomości przez małżonków pozostających we wspólności majątkowej małżeńskiej i działających jednocześnie, co wynika z istoty wspólności małżeńskiej. Wadliwy jest pogląd, zgodnie z którym, w wyniku śmierci jednego małżonków znajdującego się w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej, drugi małżonek nabywa w drodze spadku po pierwszym małżonku, po raz drugi, udział w tej samej nieruchomości, ponieważ, z uwagi na istotę wspólności majątkowej małżeńskiej, nie było możliwe wyodrębnienie przypadającego każdemu z małżonków udziału w nieruchomości już podczas pierwotnego, wspólnego jej nabycia.” (por. wyrok WSA w Warszawie z dnia 7 listopada 2013 r., sygn. III Sa/Wa 1177/3).
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi wskazał wprost, iż „po śmierci małżonka żona nie musi czekać kolejnych pięciu lat, aby sprzedać mieszkanie bez podatku. Wspólność małżeńska polega na tym, iż każdy z małżonków ma prawo do całej rzeczy nabytej do majątku wspólnego. Nie można uznać, że po śmierci męża żona powtórnie ją nabywa” (por. wyrok WSA w Łodzi z dnia 29 lipca 2015 r., sygn. I Sa/Łd 569/15). Na takim stanowisku stanął również Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gdańsku, stwierdzając „wdowa nie nabywa powtórnie nieruchomości, którą kupiła wraz z mężem do wspólności majątkowej” (por. wyrok WSA w Gdańsku z dnia 9 września 2014 r., sygn. I Sa/Gd 716/14).
Takie stanowisko zostało powtórzone w szeregu innych orzeczeń wydawanych przez sądy administracyjne w całym kraju (por. np. wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 6 maja 2015 r., sygn. I Sa/Bd 228/15; wyrok WSA w Poznaniu z dnia 11 lutego 2015 r., sygn. I Sa/Po 656/14; wyrok WSA w Łodzi z dnia 15 lutego 2008 r., sygn. I Sa/Łd 1151/07; wyrok WSA w Łodzi z dnia 29 lipca 2015 r., sygn. I Sa/Łd 569/15; wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 24 marca 2015 r., sygn. I Sa/Bd 228/15; wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 22 września 2015 r., sygn. I Sa/Bd 625/15; wyrok WSA w Poznaniu z dnia 10 grudnia 2014 r., sygn. I Sa/Po 657/14) i podziela je również Najwyższy Sąd Administracyjny (por. wyrok NSA z dnia 8 grudnia 2011 r., sygn. II FSK 1101/10).
Naczelny Sąd Administracyjny w przywołanym powyżej orzeczeniu o sygn. II FSK 1101/10 stwierdził, iż „nie ma możliwości określenia w jakiej części nastąpiło nabycie nieruchomości, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 8 u.p.d.o.f. przez małżonków nabywających razem tą nieruchomość a pozostających w majątkowej wspólności małżeńskiej. Nie jest też możliwe nabycie w określonym udziale nieruchomości przez małżonków pozostających we wspólności majątkowej małżeńskiej i działających jednocześnie, co wynika z istoty wspólności małżeńskiej”. Na marginesie należy wskazać, iż organy podatkowe w swoich niesłusznych interpretacjach powołują się na jeden wyrok NSA (z dnia 4 listopada 2010 r., sygn. II FSK 1054/09) – wyrok ten został wydany wcześniej, aniżeli wyrok w sprawie o sygn. II FSK 1101/10 i nie został podzielony w orzecznictwie sądów administracyjny, zawierając pogląd odosobniony.
W takiej sytuacji konieczne jest zatem wystąpienie o wydanie indywidualnej interpretacji przepisów prawa podatkowego. Gdy będzie ona niekorzystna, należy wezwać organ do usunięcia naruszenia prawa (w terminie 14 dni od daty doręczenia interpretacji). Jeśli mimo tych czynności organ nie zmieni swojego stanowiska, kolejnym krokiem jest złożenie skargi do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (w terminie 30 dni od daty doręczenia odpowiedzi organu podatkowego). W skardze należy przedstawić swoje zarzuty względem decyzji organu podatkowego i wyczerpujące stanowisko w zakresie zasad nabywania składników majątku do majątku wspólnego małżonków.
Tylko dokonanie opisanych powyżej czynności pozwoli zwolnić małżonka – spadkobiercę od obowiązku zapłaty niesłusznie naliczonego podatku dochodowego.
